semaver
Active member
Göbeklitepe’deki son keşifler ne manaya geliyor? Getty Images
Alman arkeolog Klaus Schmidt 25 yıl evvel Urfa’da bir dorukta hafriyata başladığında, burada ortaya çıkardığı yapıların olağandışı ve müstesna olduğuna inanıyordu.
Urfa’daki Göbeklitepe’de kireçtaşı platonun üzerinde Schmidt 20’den çok anıtsal yuvarlak yapılar keşfetti.
Bunların en büyüğü 20 metre çapındaydı ve 5,5 metre yüksekliği olan iki oymalı sütuna sahipti. İnsan ve el figürleri oymalı sütunlar 10 ton ağırlıktaydı.
Bunları oymak ve dikmek, teknik olarak büyük zorlukların aşılmasını gerektirmiş olmalıydı. Çünkü bu yapılar en az 11 bin yıl evvel inşa edilmişti ve o devir insanlarının çabucak hemen hayvanları evcilleştirmediği, metal aletler bir yana, çanak çömleğe bile sahip olmadığı biliniyordu.
Göbeklitepe, insanlığın en eski anıtsal yapılarına sahipti ve bunlar barınma gayesiyle değil öteki bir niyetle inşa edilmişti.
On yıllık incelemelerinin akabinde Schmidt, fazlaca değerli bir sonuca varmıştı. 2007’de onu Urfa’da ziyaret ettiğimde, o periyot Alman Arkeoloji Enstitüsü’nde çalışan Schmidt, Göbeklitepe’nin insanların niye tarıma başladığı ve yerleşik hayata geçtiği sorusuna karşılık vererek medeniyet tarihinin bir daha yazılmasına yardımcı olabileceğini söylemiş oldu.
Schmidt ve grubunun höyükte bulduğu taş aletler ve öteki buluntular, dairesel yapıların avcı-toplayıcı topluluklar tarafınca inşa edildiğini gösteriyordu.
Höyükte bulunan on binlerce hayvan kemiği, yırtıcı hayvanlara aitti ve ıslah edilmiş tahıllara yahut öbür bitkilere dair rastgele bir bulguya rastlanmamıştı.
Schmidt, bu avcı-toplayıcıların 11 bin 500 yıl evvel bir ortaya gelerek Göbeklitepe’deki T biçimindeki sütunları taş aletlerle işledikleri kanısındaydı. Sütunlar için höyüğün altındaki kireçtaşını kullanıyorlardı.
Sütunlara hal vermek ve yerlerine taşımak tahminen birinci bakışta göründüğü kadar sıkıntı olmasa gerekdi. Kireçtaşı, çakmaktaşı yahut hatta ağaçtan yapılma aletlerle bile işlenebilecek kadar yumuşak bir taştı. Zirveyi oluşturan kireçtaşı yatağı ise 0,6 ila 1,5 metre kalınlıkta katmanlardan oluşuyordu.
Getty Images
Höyükte çalışan arkeologlar, sütunların buralarda işlenip, kenarlarındaki fazlalıkların yontularak biçimlendirildiğini ve ip urganlarla ağaç kütükleri üzerinden birkaç yüz metre kaydırılarak zirveye taşındığına inanıyordu.
Schmidt, bölgedeki küçük göçebe kümelerin, inançları gereği zirvede bir ortaya gelip sistemli aralıklarla bir şeyler inşa ettiklerini, ziyafetler düzenlediklerini ve daha sonra tekrar dağıldıklarını düşünüyordu. Schmidt, zirvenin yerleşim yeri olmadığını, ritüel merkezi, tahminen de bir cins mezar yahut sunak olduğunu savunuyordu.
Bu kıymetli bir argümandı. Arkeologlar uzun vakittir karmaşık ritüellerin ve organize dinin, toplumların tarıma ve hayvanları evcilleştirmeye başladıklarında geliştirdikleri lüksler olduğuna inanıyordu; bu geçiş Neolitik periyot olarak biliniyordu. Yiyecekler tarım yoluyla gereksinimden fazla üretilir olduğunda, fazladan kaynaklarını ritüellere ve anıtlara ayırabilecek duruma geldikleri farz ediliyordu.
Schmidt, Göbeklitepe’nin bu var iseyımları alt üst ettiğini söylemiş oldu. Alandaki taş aletlerin yanı sıra radyokarbon yoluyla tarih saptaması kararı elde edilen bulgular da Neolitik öncesi periyoda işaret ediyordu. Buradaki birinci kazıların üzerinden 25 yıldan fazla bir süre geçmesine karşın, ıslah edilmiş bitki yahut hayvanlara dair hala bir ispat yok. Bu yapılarda yerleşim olmadığına inanan Schmidt, buraya “tepedeki katedral” ismini verdi.
Şayet bu var iseyım doğruysa, karmaşık ritüel ve toplumsal tertibin aslında yerleşim ve tarımdan evvel geldiğini gösteriyordu. 1000 yıl boyunca, devasa T sütunlarını oymak ve taşımak ve dairesel yapıları inşa etmek için göçebe kümeleri tek bir yerde bir ortaya getirme mecburiliği, insanları bir daha sonraki adımı atmaya itti: tertipli olarak geniş iştirakli bir ortaya gelişleri organize etmek için, bitki ve hayvanları evcilleştirme yoluyla yiyecek tedarikinin teminat altına alınması gerekiyordu. bu biçimdece, ritüel ve din, Neolitik İhtilali başlatmış görünüyordu.
Getty Images
Schmidt’in Göbeklitepe hakkında 2000’lerin ortalarında yayınladığı birinci raporlar, Neolitik arkeoloji uzmanları içinde ve medyada büyük heyecan yaratmıştı. Medya, burayı dinin doğduğu yer olarak isimlendirdi; Alman mecmuası Der Spiegel, höyüğün etrafındaki otlakları Cennet Bahçesi’ne benzetti.
Kısa müddet daha sonra dünyanın dört bir yanından beşerler Göbeklitepe’yi görmek için akın etti. On yıl ortasında zirve büsbütün değişti. Suriye’deki iç savaş 2012 yılında bölgedeki turizmi kesintiye uğratana kadar, dünyanın birinci tapınağı olarak isimlendirilen şeyi görmek için otobüsler dolusu gelen meraklı turist, açık hafriyat hendeklerinin etrafında toplandığından ve dar yollarda el otomobillerinin hareket yapmasını imkansız hale getirdiğinden, alandaki çalışmalar yavaşlamıştı.
Urfa’nın çeperindeki zirve son beş yılda bir daha şekillendi. Bugün yollar, otoparklar ve bir ziyaretçi merkezi, dünyanın dört bir yanından gelen meraklı gezginleri ağırlıyor. Höyükteki ana yapılar daha evvel oluklu kaba çelikten hangar formunda bir yapıyla muhafazaya alınmışken, 2017’de bunların üzeri son teknoloji eseri korunaklarla kaplandı. 2015’te Urfa’nın merkezinde inşa edilen ve Türkiye’nin en büyük müzelerinden biri olan Şanlıurfa Arkeoloji ve Mozaik Müzesi, Göbeklitepe’deki en büyük anıtsal yapının ve gösterişli T sütunlarının tam ölçek kopyalarını barındırıyor ve ziyaretçilerin anıtsal sütunları ve oymalarını yakından incelemelerine imkan tanıyor.
2018 yılında Göbeklitepe, Unesco Dünya Mirası listesine eklendi ve Türk turizm yetkilileri 2019’u “Göbeklitepe Yılı” ilan ederek antik alanı global tanıtım kampanyasının yüzü haline getirdi.
Schmidt, 2014’te vefat etti ve bir dağ doruğundaki tozlu topraklı hafriyat alanının en önemli turistik cazibe merkezi haline gelmesini nazaranmedi. Lakin oradaki keşifleri, Neolitik geçişe global ilginin artmasını sağladı. Son birkaç yılda Göbeklitepe’deki yeni keşifler ve daha evvelki kazıların neticelerina daha yakından bakıldığında, Schmidt’in birinci yorumlarının alt üst olduğu görülüyor.
Merkezi yapıyı koruyan gölgeliğin temel kazma çalışmaları sırasında arkeologlar Schmidt’in kazdığı derinlikten daha aşağılara inmek zorunda kalmıştı. Schmidt’in yerini alan Lee Clare idaresindeki Alman Arkeoloji Enstitüsü takımı, büyük anıtsal yapıların yerlerinin birkaç metre altında, meskenlerin ve sabit yerleşim alanlarının olduğunu gördü.
Bu bulgular tarih öncesi periyodun bir daha yazılması manasına geliyordu. Çünkü, Göbeklitepe yalnızca özel ritüeller için bir ortaya gelinen izole bir tapınak değil, merkezinde özel yapıların bulunduğu, büyüyen ve gelişen bir köydü.
Getty Images
Takım, zirvede su muhtaçlığını karşılayan büyük bir sarnıç ve yağmur suyunu toplamada kullanılan kanalların yanı sıra, yulaf lapası ve bira imali için tahıl işlemede kullanılan binlerce öğütme aleti tespit etti. Clare, “Göbeklitepe hala eşsiz, özel bir yer; lakin yeni bulgular daha evvel başka hafriyatlarda elde edilen bilgilerle daha uyumlu” diyor. “Burası, daima iskanın olduğu tam teşekküllü bir yerleşim yeriydi. Alan hakkındaki tüm anlayışımızı değiştirdi.”
Bu ortada, Urfa etrafındaki engebeli kırsal alanda çalışan Türk arkeologlar, yaklaşık tıpkı periyotta inşa edilmiş, biraz daha küçük olsa da misal sütunlara sahip 11 yeni zirve tespit ettiler. Avusturya Arkeoloji Enstitüsü’nden Neolitik Çağ uzmanı araştırmacı Barbara Horejs, “Bu tapınak yegane değil” diyor. “Bu, öyküyü fazlaca daha değişik ve heyecan verici kılıyor.”
Türkiye Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy ise bu bölgenin “güneydoğunun piramitleri” olacağını söylemiş oldu.
Clare ve öbür arkeologlar artık Göbeklitepe’yi yüzseneler boyunca süren ve tarımın başlamasına ön ayak olan bir inşa projesi olarak değil, avcı-toplayıcı toplulukların, etraflarını çeviren dünya değişirken, yok olan hayat usullerine tutunma teşebbüsü olarak görüyor. Civar bölgelerden elde edilen bulgular, öteki bölgelerdeki insanların hayvanları ve bitkileri evcilleştirme teşebbüslerine başlamış olduklarını gösteriyor. Göbeklitepe sakinleri tahminen de bu teşebbüse direniyordu.
Clare, alandaki taş oymaların kıymetli bir ipucu olduğunu savunuyor. Göbeklitepe’nin sütunlarını ve duvarlarını kaplayan detaylı tilki, leopar, yılan ve akbaba oymaları “her gün karşılaştığınız hayvanlar değil” diyor. “Onlar fotoğraftan daha fazlasını söz ediyor; kümeleri bir ortada tutmak ve ortak bir kimlik yaratmak için epey değerli olan anlatılar.”
2007’de Göbeklitepe’yi birinci gezdiğimde, bu yapıların ne kadar eskiye uzandığını anlamıştım. İngiltere’nin en eski anıtsal yapısı olan Stonehenge’deki taş sütunlar 4.500 yıl evvel geç Neolitik devirde dikilmişti. Göbeklitepe, Stonehenge’den 6.000 yıl evvel inşa edilmişti ve nasıl ki bir vakit içinder orada yaşayan insanların dünyasını tam olarak anlamak mümkün değilse, sütunlardaki oymaların tam olarak ne manaya geldiğini derinlemesine anlamak da imkansız.
Bu, Göbeklitepe’nin muazzam cazibesinin bir modülü. Binlerce ziyaretçi, birden fazla insanın on yıl evvel ismini hiç duymadığı bir yere hayran kalırken, araştırmacılar birinci etapta niye inşa edildiğini anlamaya çalışmaya devam edecekler. Her yeni keşif ise bu alan ve insan uygarlığı hakkında şu anda bildiklerimizi değiştirmeyi vaat ediyor.
Horejs, “Yeni çalışma Klaus Schmidt’in tezini ortadan kaldırmıyor; onun omuzlarında yükseliyor” diyor. “Bence büyük bir bilgi kazanımı oldu. Yorumlama değişiyor, lakin esasen bilim bu biçimde ilerliyor.”
Alman arkeolog Klaus Schmidt 25 yıl evvel Urfa’da bir dorukta hafriyata başladığında, burada ortaya çıkardığı yapıların olağandışı ve müstesna olduğuna inanıyordu.
Urfa’daki Göbeklitepe’de kireçtaşı platonun üzerinde Schmidt 20’den çok anıtsal yuvarlak yapılar keşfetti.
Bunların en büyüğü 20 metre çapındaydı ve 5,5 metre yüksekliği olan iki oymalı sütuna sahipti. İnsan ve el figürleri oymalı sütunlar 10 ton ağırlıktaydı.
Bunları oymak ve dikmek, teknik olarak büyük zorlukların aşılmasını gerektirmiş olmalıydı. Çünkü bu yapılar en az 11 bin yıl evvel inşa edilmişti ve o devir insanlarının çabucak hemen hayvanları evcilleştirmediği, metal aletler bir yana, çanak çömleğe bile sahip olmadığı biliniyordu.
Göbeklitepe, insanlığın en eski anıtsal yapılarına sahipti ve bunlar barınma gayesiyle değil öteki bir niyetle inşa edilmişti.
On yıllık incelemelerinin akabinde Schmidt, fazlaca değerli bir sonuca varmıştı. 2007’de onu Urfa’da ziyaret ettiğimde, o periyot Alman Arkeoloji Enstitüsü’nde çalışan Schmidt, Göbeklitepe’nin insanların niye tarıma başladığı ve yerleşik hayata geçtiği sorusuna karşılık vererek medeniyet tarihinin bir daha yazılmasına yardımcı olabileceğini söylemiş oldu.
Schmidt ve grubunun höyükte bulduğu taş aletler ve öteki buluntular, dairesel yapıların avcı-toplayıcı topluluklar tarafınca inşa edildiğini gösteriyordu.
Höyükte bulunan on binlerce hayvan kemiği, yırtıcı hayvanlara aitti ve ıslah edilmiş tahıllara yahut öbür bitkilere dair rastgele bir bulguya rastlanmamıştı.
Schmidt, bu avcı-toplayıcıların 11 bin 500 yıl evvel bir ortaya gelerek Göbeklitepe’deki T biçimindeki sütunları taş aletlerle işledikleri kanısındaydı. Sütunlar için höyüğün altındaki kireçtaşını kullanıyorlardı.
Sütunlara hal vermek ve yerlerine taşımak tahminen birinci bakışta göründüğü kadar sıkıntı olmasa gerekdi. Kireçtaşı, çakmaktaşı yahut hatta ağaçtan yapılma aletlerle bile işlenebilecek kadar yumuşak bir taştı. Zirveyi oluşturan kireçtaşı yatağı ise 0,6 ila 1,5 metre kalınlıkta katmanlardan oluşuyordu.
Getty Images
Höyükte çalışan arkeologlar, sütunların buralarda işlenip, kenarlarındaki fazlalıkların yontularak biçimlendirildiğini ve ip urganlarla ağaç kütükleri üzerinden birkaç yüz metre kaydırılarak zirveye taşındığına inanıyordu.
Schmidt, bölgedeki küçük göçebe kümelerin, inançları gereği zirvede bir ortaya gelip sistemli aralıklarla bir şeyler inşa ettiklerini, ziyafetler düzenlediklerini ve daha sonra tekrar dağıldıklarını düşünüyordu. Schmidt, zirvenin yerleşim yeri olmadığını, ritüel merkezi, tahminen de bir cins mezar yahut sunak olduğunu savunuyordu.
Bu kıymetli bir argümandı. Arkeologlar uzun vakittir karmaşık ritüellerin ve organize dinin, toplumların tarıma ve hayvanları evcilleştirmeye başladıklarında geliştirdikleri lüksler olduğuna inanıyordu; bu geçiş Neolitik periyot olarak biliniyordu. Yiyecekler tarım yoluyla gereksinimden fazla üretilir olduğunda, fazladan kaynaklarını ritüellere ve anıtlara ayırabilecek duruma geldikleri farz ediliyordu.
Schmidt, Göbeklitepe’nin bu var iseyımları alt üst ettiğini söylemiş oldu. Alandaki taş aletlerin yanı sıra radyokarbon yoluyla tarih saptaması kararı elde edilen bulgular da Neolitik öncesi periyoda işaret ediyordu. Buradaki birinci kazıların üzerinden 25 yıldan fazla bir süre geçmesine karşın, ıslah edilmiş bitki yahut hayvanlara dair hala bir ispat yok. Bu yapılarda yerleşim olmadığına inanan Schmidt, buraya “tepedeki katedral” ismini verdi.
Şayet bu var iseyım doğruysa, karmaşık ritüel ve toplumsal tertibin aslında yerleşim ve tarımdan evvel geldiğini gösteriyordu. 1000 yıl boyunca, devasa T sütunlarını oymak ve taşımak ve dairesel yapıları inşa etmek için göçebe kümeleri tek bir yerde bir ortaya getirme mecburiliği, insanları bir daha sonraki adımı atmaya itti: tertipli olarak geniş iştirakli bir ortaya gelişleri organize etmek için, bitki ve hayvanları evcilleştirme yoluyla yiyecek tedarikinin teminat altına alınması gerekiyordu. bu biçimdece, ritüel ve din, Neolitik İhtilali başlatmış görünüyordu.
Getty Images
Schmidt’in Göbeklitepe hakkında 2000’lerin ortalarında yayınladığı birinci raporlar, Neolitik arkeoloji uzmanları içinde ve medyada büyük heyecan yaratmıştı. Medya, burayı dinin doğduğu yer olarak isimlendirdi; Alman mecmuası Der Spiegel, höyüğün etrafındaki otlakları Cennet Bahçesi’ne benzetti.
Kısa müddet daha sonra dünyanın dört bir yanından beşerler Göbeklitepe’yi görmek için akın etti. On yıl ortasında zirve büsbütün değişti. Suriye’deki iç savaş 2012 yılında bölgedeki turizmi kesintiye uğratana kadar, dünyanın birinci tapınağı olarak isimlendirilen şeyi görmek için otobüsler dolusu gelen meraklı turist, açık hafriyat hendeklerinin etrafında toplandığından ve dar yollarda el otomobillerinin hareket yapmasını imkansız hale getirdiğinden, alandaki çalışmalar yavaşlamıştı.
Urfa’nın çeperindeki zirve son beş yılda bir daha şekillendi. Bugün yollar, otoparklar ve bir ziyaretçi merkezi, dünyanın dört bir yanından gelen meraklı gezginleri ağırlıyor. Höyükteki ana yapılar daha evvel oluklu kaba çelikten hangar formunda bir yapıyla muhafazaya alınmışken, 2017’de bunların üzeri son teknoloji eseri korunaklarla kaplandı. 2015’te Urfa’nın merkezinde inşa edilen ve Türkiye’nin en büyük müzelerinden biri olan Şanlıurfa Arkeoloji ve Mozaik Müzesi, Göbeklitepe’deki en büyük anıtsal yapının ve gösterişli T sütunlarının tam ölçek kopyalarını barındırıyor ve ziyaretçilerin anıtsal sütunları ve oymalarını yakından incelemelerine imkan tanıyor.
2018 yılında Göbeklitepe, Unesco Dünya Mirası listesine eklendi ve Türk turizm yetkilileri 2019’u “Göbeklitepe Yılı” ilan ederek antik alanı global tanıtım kampanyasının yüzü haline getirdi.
Schmidt, 2014’te vefat etti ve bir dağ doruğundaki tozlu topraklı hafriyat alanının en önemli turistik cazibe merkezi haline gelmesini nazaranmedi. Lakin oradaki keşifleri, Neolitik geçişe global ilginin artmasını sağladı. Son birkaç yılda Göbeklitepe’deki yeni keşifler ve daha evvelki kazıların neticelerina daha yakından bakıldığında, Schmidt’in birinci yorumlarının alt üst olduğu görülüyor.
Merkezi yapıyı koruyan gölgeliğin temel kazma çalışmaları sırasında arkeologlar Schmidt’in kazdığı derinlikten daha aşağılara inmek zorunda kalmıştı. Schmidt’in yerini alan Lee Clare idaresindeki Alman Arkeoloji Enstitüsü takımı, büyük anıtsal yapıların yerlerinin birkaç metre altında, meskenlerin ve sabit yerleşim alanlarının olduğunu gördü.
Bu bulgular tarih öncesi periyodun bir daha yazılması manasına geliyordu. Çünkü, Göbeklitepe yalnızca özel ritüeller için bir ortaya gelinen izole bir tapınak değil, merkezinde özel yapıların bulunduğu, büyüyen ve gelişen bir köydü.
Getty Images
Takım, zirvede su muhtaçlığını karşılayan büyük bir sarnıç ve yağmur suyunu toplamada kullanılan kanalların yanı sıra, yulaf lapası ve bira imali için tahıl işlemede kullanılan binlerce öğütme aleti tespit etti. Clare, “Göbeklitepe hala eşsiz, özel bir yer; lakin yeni bulgular daha evvel başka hafriyatlarda elde edilen bilgilerle daha uyumlu” diyor. “Burası, daima iskanın olduğu tam teşekküllü bir yerleşim yeriydi. Alan hakkındaki tüm anlayışımızı değiştirdi.”
Bu ortada, Urfa etrafındaki engebeli kırsal alanda çalışan Türk arkeologlar, yaklaşık tıpkı periyotta inşa edilmiş, biraz daha küçük olsa da misal sütunlara sahip 11 yeni zirve tespit ettiler. Avusturya Arkeoloji Enstitüsü’nden Neolitik Çağ uzmanı araştırmacı Barbara Horejs, “Bu tapınak yegane değil” diyor. “Bu, öyküyü fazlaca daha değişik ve heyecan verici kılıyor.”
Türkiye Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Nuri Ersoy ise bu bölgenin “güneydoğunun piramitleri” olacağını söylemiş oldu.
Clare ve öbür arkeologlar artık Göbeklitepe’yi yüzseneler boyunca süren ve tarımın başlamasına ön ayak olan bir inşa projesi olarak değil, avcı-toplayıcı toplulukların, etraflarını çeviren dünya değişirken, yok olan hayat usullerine tutunma teşebbüsü olarak görüyor. Civar bölgelerden elde edilen bulgular, öteki bölgelerdeki insanların hayvanları ve bitkileri evcilleştirme teşebbüslerine başlamış olduklarını gösteriyor. Göbeklitepe sakinleri tahminen de bu teşebbüse direniyordu.
Clare, alandaki taş oymaların kıymetli bir ipucu olduğunu savunuyor. Göbeklitepe’nin sütunlarını ve duvarlarını kaplayan detaylı tilki, leopar, yılan ve akbaba oymaları “her gün karşılaştığınız hayvanlar değil” diyor. “Onlar fotoğraftan daha fazlasını söz ediyor; kümeleri bir ortada tutmak ve ortak bir kimlik yaratmak için epey değerli olan anlatılar.”
2007’de Göbeklitepe’yi birinci gezdiğimde, bu yapıların ne kadar eskiye uzandığını anlamıştım. İngiltere’nin en eski anıtsal yapısı olan Stonehenge’deki taş sütunlar 4.500 yıl evvel geç Neolitik devirde dikilmişti. Göbeklitepe, Stonehenge’den 6.000 yıl evvel inşa edilmişti ve nasıl ki bir vakit içinder orada yaşayan insanların dünyasını tam olarak anlamak mümkün değilse, sütunlardaki oymaların tam olarak ne manaya geldiğini derinlemesine anlamak da imkansız.
Bu, Göbeklitepe’nin muazzam cazibesinin bir modülü. Binlerce ziyaretçi, birden fazla insanın on yıl evvel ismini hiç duymadığı bir yere hayran kalırken, araştırmacılar birinci etapta niye inşa edildiğini anlamaya çalışmaya devam edecekler. Her yeni keşif ise bu alan ve insan uygarlığı hakkında şu anda bildiklerimizi değiştirmeyi vaat ediyor.
Horejs, “Yeni çalışma Klaus Schmidt’in tezini ortadan kaldırmıyor; onun omuzlarında yükseliyor” diyor. “Bence büyük bir bilgi kazanımı oldu. Yorumlama değişiyor, lakin esasen bilim bu biçimde ilerliyor.”