Türkiye’nin Afganistan’da ne işi var? Oradaki askeri varlığının emeli nedir? Bu soruya doyurucu bir karşılık verilmemiştir. ABD’nin Afganistan’dan çekilmesinden daha sonra Kabil Havalimanı’nı müdafaa nazaranvini Türkiye’nin üstlenmesi konuşulurken bu soru daha da değer kazanıyor. İktidar ile Biden içindeki münasebetlerin bu yolla düzelip düzelmemesinin Türkiye’ye nasıl yararlı olacağı da anlaşılamamıştır. birebir vakitte Taliban’ın buna şiddetle karşı çıkması ve ülkede kalacak olan tüm NATO üyesi ülkelerle savaşacağını açıklaması tam bir şok tesiri yaratmışken…
Bazılarına göre Türkiye Afganistan’da olmalıydı, Ankara İslam dünyasının başkanıydı, ölçülü ya da çok tüm İslami akım ya da örgütlere bir biçimde kelamını dinletiyordu, en azından hürmet görüyordu. Taliban’ın evvel Kabil’deki hükümetle barış görüşmelerini İstanbul’da yapmayı reddetmesi, akabinde da havaalanında Türk askeri varlığı projesini kendisi için bir tehdit olarak değerlendirmesi kazın ayağının hiç de o denli olmadığını ortaya koydu.
40 YIL ÖNCESİ ARTIK TARİH OLDU
Dış siyasetteki gelişmeleri daima tek taraflı, “biz ve onlar” bakış açısıyla izlemeye alışmış olan Türk kamuoyu için Afganistan’daki gelişmeler şaşırtıcıdır. Tarihte birinci Türk-İslam devletinin Gazneli Mahmut tarafınca kurulmuş olduğu bu coğrafyada ABD, periyodun Sovyetler Birliği tarafınca desteklenen laik hükümete karşı cihatçı terör örgütlerine 1979 yılından itibaren dayanak vermeye başlamış, hatta El Kural gibilerinin kurulmasına ön ayak olmuştu. Sovyetler’in 1989’da çekilişi daha sonrasında ise Taliban başa geldi. ABD, 11 Eylül 2001 terör atakları daha sonrası şahsen kendisinin sayesinde hükümet olan Taliban’ı bu kere El Kaide’ye yataklık yapmakla suçlayarak 2003’te bu ülkeye müdahale etti. Artık 11 Eylül’ün 20’inci yılında ABD, bu ülkede hâlâ teröristler bulunduğunu fakat yörenin bir milletlerarası terör merkezi olmaktan çıktığını söyleyerek askerlerini çekiyor. Evvelce ABD’nin takviyesini alıp daha sonra ona maksat haline gelen Taliban ise bugün artık açıkça Rusya tarafınca destekleniyor.
ABD Savunma Bakanlığı’nın sık sık yaptığı brifinglerde vaat ettiği üzere Kabil hükümetine lojistik ve istihbarat tarafından yardıma Amerika ve NATO askerlerin çekilmesinden daha sonra da devam edecektir. Bu açıdan da hava alanının korunması ve sivil ve askeri uçakların rahatlıkla oraya inip kalkabilmeleri gerektiği söyleniyor. Taliban ise mevcut süreci iktidarla kendisi içinde bir mutabakat değil kendisinin iktidara dönüşü olarak pahalandırıyor ve Taliban sözcüsü Suheyl Şahin “20 yıldır ülkenin egemenliğine müdahale eden Türkiye dâhil tüm NATO üyesi güçlerin ülkeden çekilmesini” istiyor.
* Taliban sözcüsü Suheyl Şahin
Hâlihazırda çekilme süreci pek ilerlemiştir. ABD, askerlerinin yarısını ve öteki Batılı ülkeler ise birçoklarını çekmiş durumdalar. Bu gelişmeler kararında Afganistan’daki en büyük NATO kontenjanı Batı medyasındaki bilgilere nazaran artık Türkiye’ye aittir ve havaalanında ağırlaşmıştır. Şu anda ülkenin yüzölçümü olarak birçoklarını elinde bulunduran ve Reuters tarafınca 34 eyaletin 26’sında topraklarını genişlettiği kaydedilen Taliban ise bu durumdan rahatsızdır.
BÖLGEDE KRİTİK DURUM
Taliban’ın Afganistan’ın geleceği hakkındaki hali ve projesi en açık bir biçimde Ocak sonunda Rusya’yı ziyaret eden temsilcileri tarafınca açıklanmıştır. Rusya ile Taliban içinde silah yardımı da dâhil epey sıkı ilgiler bulunduğu görülüyor. Çin’in de Taliban’la yakın alakalar kurduğu bilinmektedir. Hatta Afganistan’daki Şii azınlığın gördüğü baskılar niçiniyle Taliban’la ortası bozuk olan İran bile son 3 yıldır bu Sünni İslamcı örgütle alakalarını geliştirmiştir.
Afgan toprağının en azından bir kısmı üzerinde niyetleri bulunan, hatta vakit zaman bir Pakistan-Afganistan federasyonu teklifini tartışan Pakistan, eski koruyucusu ABD’nin Taliban’la en ağır çatışmalar ortasında bulunduğu devirlerde bile bu örgüte el altından takviye vermeyi sürdürmüştür. Afganistan cihadı denilen 1980’li senelerdaki çatışmalar sırasında Pakistan’ın bu ülkeden büyük bir kesim koparmayı umduğu, lakin ABD’nin Pakistan’ı oyalayıp Ruslar gittikten daha sonra da buna yanaşmaması niçiniyle bölgede stratejik patinajlar ve güvenlik meseleleri doğduğu da biliniyor.
Bugün, ABD’nin müttefiki olup olmadığı bile kuşkulu olup daha fazlaca Çin tesirine hakikat sürüklenen Pakistan’ın Afganistan konusunda ABD ve NATO koalisyonuna aslında hiç de sıcak bakmadığı biliniyor. Bu durumda Türkiye’nin ABD’nin çekilmesi daha sonrası Afganistan’da kalması tıpkı vaktinde hayli şeyler umup sonunda umduğunu bulamayan Pakistan pozisyonuna düşürmesi demektir. Pakistan, Afganistan iç savaşına büyük umutlarla karışarak hem terörü kendi ülkesine taşımış ve tıpkı vakitte ortadan geçen 40 yıl ortasında iktisadını mahvetmiştir. Vaktinde rekabet ortasında bulunduğu Hindistan’dan daha az yoksul ve daha çağdaş bir ülke olan Pakistan artık kişi başına düşen ulusal gelirde bile Hindistan’ın yarısı civarındadır.
IŞİD DE FARKLI BİR TEHLİKE
NATO güçlerinin bu kadar kuvvetli düşmanlara çevrili bulunduğu bir coğrafyada Türkiye’nin Kabil’deki askeri varlığı hayli risklidir. Bu noktada, Afganistan’da Türkiye üzere NATO müttefikleri için tek terör saldırısı riski Taliban’dan ibaret de değildir. IŞİD’in Orta Asya kolu, kendi deyişle İD-Horasan Vilayeti son aylarda Afgan coğrafyasında çok etkindir. Terör örgütünün bölgede Özbekistan İslam Hareketi, Pakistan’da da Cundallah üzere müttefikleri de vardır.
Öte yandan Türkiye’ye Kabil havaalanını savunmasını öneren ABD’nin Afganistan’a komşu olan 8 ülkeden dayanak alması da son senelerda zorlaşmıştır. Bu sekiz ülkeden İran ve Çin aslına bakarsan ABD zıddıdır. Pakistan Çin takipçisi pozisyonundadır. Kazakistan’ın Rusya ile fazlaca sıkı alakaları bulunuyor. Türkmenistan aslına bakarsan izolasyonu tercih etmektedir, evvelce ABD’ye yakın olan Kırgızistan ise 2014’de ona sağladığı tüm üs imkanlarını iptal etmiştir. Lakin Tacikistan ve Özbekistan ABD için birtakım fırsatlar sunuyorlar. ABD’nin yeni Dışişleri Bakanı Blinken’in ayağının tozuyla bu ülkelere büyük ağırlık vermesi, Mart ayında Tacik-Afgan-Amerikan üçlü alakasının kurulması, ABD bölge temsilcisi Halilzad’ın Duşanbe’ye gitmesi değerli işaretlerdir. ABD’nin ilerde Afganistan’a yardımı Kabil havalimanına bağlı kalmayıp Tacikistan ve Özbekistan üzerinden yapılacak üzere görünmektedir.
TÜRKİYE niye ORADA
ABD’nin Afganistan konusundaki en kıymetli destekçisi Kabil hükümetiyle sıkı bir işbirliğinde olan ve Pakistan ve Türkiye’yle hiç de dost olmayan Hindistan’dır. Şayet Afganistan’daki taraflarla Batı içinde bir diplomatik arabulucu aranıyorsa bunu da en düzgün yapabilecek olanın Rusya olduğu görülüyor. aslına bakarsan şayet bir hükümet başşehrinin havaalanını bile koruyamayacaksa ona dış dayanak vermenin manası nedir? bu biçimde gerçekte ABD’ye de orta vadede pratik bir yarar sağlamayacak olan ve öteki NATO müttefiklerinin hepsinin reddettiği Kabil Havaalanı’nı savunma vazifesini niye Türkiye üstleniyor?
Bu mevzuda ABD’nin Ankara’yı “sadık müttefik” pozisyonu bakımından bir imtihandan geçirdiği düşünülebilir, soruya Ankara açısından yanıt vermeye çalıştığınız vakit ise iç siyasette dış takviye sağlama gayretinden öbür makul bir açıklama görülmüyor. Türkiye’nin oradaki askeri varlığı konuşulurken sadece propaganda için bile olsa mesela Afganistan’daki Türk-Moğol kökenli azınlıkları korumaktan dahi kelam edilmiyorsa bu işin ortasında siyasal bir bit yeniği aramak kamuoyunun hakkıdır.
Türk askeri Türkiye’ye gecikmeden dönmelidir, ABD’nin Vietnam’dan çekilirken helikoptere almadığı güçlerin durumuna düşülmemeli.
Kayahan Uygur
Bazılarına göre Türkiye Afganistan’da olmalıydı, Ankara İslam dünyasının başkanıydı, ölçülü ya da çok tüm İslami akım ya da örgütlere bir biçimde kelamını dinletiyordu, en azından hürmet görüyordu. Taliban’ın evvel Kabil’deki hükümetle barış görüşmelerini İstanbul’da yapmayı reddetmesi, akabinde da havaalanında Türk askeri varlığı projesini kendisi için bir tehdit olarak değerlendirmesi kazın ayağının hiç de o denli olmadığını ortaya koydu.
40 YIL ÖNCESİ ARTIK TARİH OLDU
Dış siyasetteki gelişmeleri daima tek taraflı, “biz ve onlar” bakış açısıyla izlemeye alışmış olan Türk kamuoyu için Afganistan’daki gelişmeler şaşırtıcıdır. Tarihte birinci Türk-İslam devletinin Gazneli Mahmut tarafınca kurulmuş olduğu bu coğrafyada ABD, periyodun Sovyetler Birliği tarafınca desteklenen laik hükümete karşı cihatçı terör örgütlerine 1979 yılından itibaren dayanak vermeye başlamış, hatta El Kural gibilerinin kurulmasına ön ayak olmuştu. Sovyetler’in 1989’da çekilişi daha sonrasında ise Taliban başa geldi. ABD, 11 Eylül 2001 terör atakları daha sonrası şahsen kendisinin sayesinde hükümet olan Taliban’ı bu kere El Kaide’ye yataklık yapmakla suçlayarak 2003’te bu ülkeye müdahale etti. Artık 11 Eylül’ün 20’inci yılında ABD, bu ülkede hâlâ teröristler bulunduğunu fakat yörenin bir milletlerarası terör merkezi olmaktan çıktığını söyleyerek askerlerini çekiyor. Evvelce ABD’nin takviyesini alıp daha sonra ona maksat haline gelen Taliban ise bugün artık açıkça Rusya tarafınca destekleniyor.
ABD Savunma Bakanlığı’nın sık sık yaptığı brifinglerde vaat ettiği üzere Kabil hükümetine lojistik ve istihbarat tarafından yardıma Amerika ve NATO askerlerin çekilmesinden daha sonra da devam edecektir. Bu açıdan da hava alanının korunması ve sivil ve askeri uçakların rahatlıkla oraya inip kalkabilmeleri gerektiği söyleniyor. Taliban ise mevcut süreci iktidarla kendisi içinde bir mutabakat değil kendisinin iktidara dönüşü olarak pahalandırıyor ve Taliban sözcüsü Suheyl Şahin “20 yıldır ülkenin egemenliğine müdahale eden Türkiye dâhil tüm NATO üyesi güçlerin ülkeden çekilmesini” istiyor.
* Taliban sözcüsü Suheyl Şahin
Hâlihazırda çekilme süreci pek ilerlemiştir. ABD, askerlerinin yarısını ve öteki Batılı ülkeler ise birçoklarını çekmiş durumdalar. Bu gelişmeler kararında Afganistan’daki en büyük NATO kontenjanı Batı medyasındaki bilgilere nazaran artık Türkiye’ye aittir ve havaalanında ağırlaşmıştır. Şu anda ülkenin yüzölçümü olarak birçoklarını elinde bulunduran ve Reuters tarafınca 34 eyaletin 26’sında topraklarını genişlettiği kaydedilen Taliban ise bu durumdan rahatsızdır.
BÖLGEDE KRİTİK DURUM
Taliban’ın Afganistan’ın geleceği hakkındaki hali ve projesi en açık bir biçimde Ocak sonunda Rusya’yı ziyaret eden temsilcileri tarafınca açıklanmıştır. Rusya ile Taliban içinde silah yardımı da dâhil epey sıkı ilgiler bulunduğu görülüyor. Çin’in de Taliban’la yakın alakalar kurduğu bilinmektedir. Hatta Afganistan’daki Şii azınlığın gördüğü baskılar niçiniyle Taliban’la ortası bozuk olan İran bile son 3 yıldır bu Sünni İslamcı örgütle alakalarını geliştirmiştir.
Afgan toprağının en azından bir kısmı üzerinde niyetleri bulunan, hatta vakit zaman bir Pakistan-Afganistan federasyonu teklifini tartışan Pakistan, eski koruyucusu ABD’nin Taliban’la en ağır çatışmalar ortasında bulunduğu devirlerde bile bu örgüte el altından takviye vermeyi sürdürmüştür. Afganistan cihadı denilen 1980’li senelerdaki çatışmalar sırasında Pakistan’ın bu ülkeden büyük bir kesim koparmayı umduğu, lakin ABD’nin Pakistan’ı oyalayıp Ruslar gittikten daha sonra da buna yanaşmaması niçiniyle bölgede stratejik patinajlar ve güvenlik meseleleri doğduğu da biliniyor.
Bugün, ABD’nin müttefiki olup olmadığı bile kuşkulu olup daha fazlaca Çin tesirine hakikat sürüklenen Pakistan’ın Afganistan konusunda ABD ve NATO koalisyonuna aslında hiç de sıcak bakmadığı biliniyor. Bu durumda Türkiye’nin ABD’nin çekilmesi daha sonrası Afganistan’da kalması tıpkı vaktinde hayli şeyler umup sonunda umduğunu bulamayan Pakistan pozisyonuna düşürmesi demektir. Pakistan, Afganistan iç savaşına büyük umutlarla karışarak hem terörü kendi ülkesine taşımış ve tıpkı vakitte ortadan geçen 40 yıl ortasında iktisadını mahvetmiştir. Vaktinde rekabet ortasında bulunduğu Hindistan’dan daha az yoksul ve daha çağdaş bir ülke olan Pakistan artık kişi başına düşen ulusal gelirde bile Hindistan’ın yarısı civarındadır.
IŞİD DE FARKLI BİR TEHLİKE
NATO güçlerinin bu kadar kuvvetli düşmanlara çevrili bulunduğu bir coğrafyada Türkiye’nin Kabil’deki askeri varlığı hayli risklidir. Bu noktada, Afganistan’da Türkiye üzere NATO müttefikleri için tek terör saldırısı riski Taliban’dan ibaret de değildir. IŞİD’in Orta Asya kolu, kendi deyişle İD-Horasan Vilayeti son aylarda Afgan coğrafyasında çok etkindir. Terör örgütünün bölgede Özbekistan İslam Hareketi, Pakistan’da da Cundallah üzere müttefikleri de vardır.
Öte yandan Türkiye’ye Kabil havaalanını savunmasını öneren ABD’nin Afganistan’a komşu olan 8 ülkeden dayanak alması da son senelerda zorlaşmıştır. Bu sekiz ülkeden İran ve Çin aslına bakarsan ABD zıddıdır. Pakistan Çin takipçisi pozisyonundadır. Kazakistan’ın Rusya ile fazlaca sıkı alakaları bulunuyor. Türkmenistan aslına bakarsan izolasyonu tercih etmektedir, evvelce ABD’ye yakın olan Kırgızistan ise 2014’de ona sağladığı tüm üs imkanlarını iptal etmiştir. Lakin Tacikistan ve Özbekistan ABD için birtakım fırsatlar sunuyorlar. ABD’nin yeni Dışişleri Bakanı Blinken’in ayağının tozuyla bu ülkelere büyük ağırlık vermesi, Mart ayında Tacik-Afgan-Amerikan üçlü alakasının kurulması, ABD bölge temsilcisi Halilzad’ın Duşanbe’ye gitmesi değerli işaretlerdir. ABD’nin ilerde Afganistan’a yardımı Kabil havalimanına bağlı kalmayıp Tacikistan ve Özbekistan üzerinden yapılacak üzere görünmektedir.
TÜRKİYE niye ORADA
ABD’nin Afganistan konusundaki en kıymetli destekçisi Kabil hükümetiyle sıkı bir işbirliğinde olan ve Pakistan ve Türkiye’yle hiç de dost olmayan Hindistan’dır. Şayet Afganistan’daki taraflarla Batı içinde bir diplomatik arabulucu aranıyorsa bunu da en düzgün yapabilecek olanın Rusya olduğu görülüyor. aslına bakarsan şayet bir hükümet başşehrinin havaalanını bile koruyamayacaksa ona dış dayanak vermenin manası nedir? bu biçimde gerçekte ABD’ye de orta vadede pratik bir yarar sağlamayacak olan ve öteki NATO müttefiklerinin hepsinin reddettiği Kabil Havaalanı’nı savunma vazifesini niye Türkiye üstleniyor?
Bu mevzuda ABD’nin Ankara’yı “sadık müttefik” pozisyonu bakımından bir imtihandan geçirdiği düşünülebilir, soruya Ankara açısından yanıt vermeye çalıştığınız vakit ise iç siyasette dış takviye sağlama gayretinden öbür makul bir açıklama görülmüyor. Türkiye’nin oradaki askeri varlığı konuşulurken sadece propaganda için bile olsa mesela Afganistan’daki Türk-Moğol kökenli azınlıkları korumaktan dahi kelam edilmiyorsa bu işin ortasında siyasal bir bit yeniği aramak kamuoyunun hakkıdır.
Türk askeri Türkiye’ye gecikmeden dönmelidir, ABD’nin Vietnam’dan çekilirken helikoptere almadığı güçlerin durumuna düşülmemeli.
Kayahan Uygur